Co kryje się w nazwie?

Co kryje się w nazwie?
Co kryje się w nazwie?
Ronald N. Baxter

Listopad 2010, BTS 26 (1)

Angielskie nazwy roślin i zwierząt są w użyciu już od XVIII wieku, kiedy to przyrodnicy zaczęli je wymyślać na własne potrzeby. Dziś nazwy te istnieją praktycznie dla całej flory i fauny, i używane są we wszystkich krajach anglojęzycznych.

Najbardziej popularnymi grupami, dla których stworzono nazwy angielskie, były ssaki, ptaki, motyle i ćmy, ważki oraz pospolite kwiaty i drzewa, a to dlatego, że były one łatwo rozpoznawalne i często przedstawiane w książkach. Innym grupom nie poświęcono aż tyle uwagi, prawdopodobnie dlatego, że były mniej popularne i trudniej było je znaleźć. Do tych grup należały m.in.: chrząszcze, muchy, pająki czy pluskwiaki. Czasami bardzo duże, zaskakujące i dziwne stworzenia, takie jak egzotyczny rogaty chrząszcz, na widok którego ludzie krzyczeli „o rany!”, otrzymywały swe nazwy, lecz niewiele znaczące gatunki wciąż były pomijane.

Obecnie sytuacja nieco się zmieniła, aczkolwiek wiele chrząszczy, much i pająków wciąż nie posiada angielskich nazw. Głównym powodem tego jest fakt, iż nie wyróżniają się one niczym szczególnym, a ich nieuchwytna natura sprawiła, że są przedmiotem badań specjalistycznych.

Nazwa angielska powinna opisywać podmiot lub być z nim powiązana w inny sposób. Biorąc pod uwagę motyle: Orange Tip¹ (łac. Anthocharis cardamines; pl. zorzynek rzeżuchowiec) jest tak nazwany ze względu na pomarańczowe zakończenia przednich skrzydeł samców i dlatego też łatwo go rozpoznać. Z kolei Holly Blue² (łac. Celastrina argiolus; pl. modraszek wieszczek) zawdzięcza swą nazwę roślinie, którą jest ostrokrzew. Mimo tego, iż larwy tego motyla wiosną żywią się pąkami, jagodami i liśćmi ostrokrzewu, a jesienią żerują na bluszczu, nazwa pozostaje niezmienna. Niewielkie jasnobrązowe motyle spotykane latem na łąkach nazywane są w języku angielskim Small Skippers (łac. Thymelicus sylvestris; pl. karłątek ceglasty) i Large Skippers³ (łac. Ochlodes sylvanus; pl. karłątek kniejnik). Motyle te bardzo łatwo rozpoznać, a na ich nazwy wpływ mają zarówno rozmiary, jak i specyficzny styl latania.

Niektóre ćmy swoją nazwę zawdzięczają roślinom, którymi się żywią, np.: Lime Hawk (łac. Mimas tiliae; pl. nastrosz lipowiec), Poplar Hawk (łac. Laothoe populi; pl. nastrosz topolowiec) czy Bedstraw Hawk⁴ (łac. Hyles gallii; pl. zmrocznik przytuliak). Zdarzają się jednak jeszcze dziwniejsze nazwy, takie jak Old Lady⁵ (łac. Mormo maura; pl. straszka saracenka). To ogromna ćma w odcieniu jasnego i ciemnego brązu, a rozpiętość jej skrzydeł sięga 75 mm. Istnieje przekonanie, że jej nazwa wywodzi się od starszej damy noszącej szal na ramionach, którą straszka saracenka przypomina swoim wyglądem. Elephant Hawk⁶ (łac. Deilephila elpenor; pl. zmrocznik gładysz) to kolejna osobliwa nazwa pięknej ćmy o różowo-oliwkowym ubarwieniu. W tym wypadku nazwa nie pochodzi od samej ćmy, lecz od jej larwy, która jest czarnoszara. Jej sposób poruszania się powoduje rozciąganie przednich, smukłych segmentów, które przypominają trąbę słonia. Wszystkie wyżej wymienione nazwy motyli i ciem łatwo zapamiętać i odnieść do konkretnego gatunku.

Jakkolwiek, nazwy niektórych ciem, takich jak: Old Lady, Chimney Sweep⁷ (łac. Odezia atrata; pl. biesek murzynek), Heart and Dart⁸ (łac. Agrotis exclamationis; pl. rolnica czopówka), Black Footman⁹ (w tej kwestii źródła są bardzo nieprecyzyjne – z moich poszukiwań w Natural History Museum wynika, iż dokonano kilku rewizji i chodzi o gatunek zwany Red-necked Footman¹⁰; łac. Atolmis rubricollis; pl. powrózka rudoszyjka – przypis tłumacza) i Grey Dagger¹¹ (łac. Acronicta psi; pl. wieczernica strzałówka) wcale nie są opisowe, a zatem dlaczego są one nazywane w taki sposób, skoro brak w tym ładu i składu? Jedynie eksperci są w stanie prawidłowo nazwać konkretne gatunki.

Ta sama sytuacja tyczy się ptaszników, ponieważ niewiele angielskich nazw kojarzy się z danym gatunkiem. Zdarza się nawet, iż jeden gatunek posiada kilka nazw potocznych używanych zamiennie, co dodatkowo powoduje szereg nieścisłości, zwłaszcza pośród osób korzystających wyłącznie z nazw angielskich.

Brachypelma vagans jest tego dobrym przykładem, posiada bowiem dwie odmienne nazwy – Black Velvet Tarantula¹² oraz Red Rump Tarantula¹³. Kiedy go hodowałem, ciężko było mi wytłumaczyć, że tyczą się tego samego ptasznika. Niejednokrotnie „Black Velvet” dojrzewał w „Red Rump” i odwrotnie. W każdym razie, to wciąż Brachypelma vagans! Gdyby tylko nazwy łacińskie funkcjonowały w powszechnym użyciu nie byłoby takiego problemu.

Oto kolejny przykład mylącej nazwy – Campina Grande Salmon Pink Bird Eater¹⁴. To nic innego jak Lasiodora parahybana – bardzo duży, czarnobrązowy ptasznik z długimi, różowymi włoskami oraz czarnobrązowymi włoskami parzącymi. Choć wiele osób pyta mnie o „łososiowego ptasznika”, parahybana z pewnością nie jest różowa jak sugeruje jej angielska nazwa. O ile łatwiej byłoby korzystać z nazw łacińskich? Mimo wszystko po co używać sześciu słów skoro w zupełności wystarczą dwa?

Większość gatunków z rodzaju Lasiodora jest głównie czarna lub czarnobrązowa z czerwonymi lub jasnobrązowymi włoskami, a dodatkowo włoski znajdujące się na odnóżach mogą być długie i jasno ubarwione.

Lasiodora difficilis jest dużym gatunkiem o aksamitnie czarnym karapaksie i odnóżach tego samego koloru, które porośnięte są mieszaniną jasnych i rdzawobrązowych włosków. Rdzawe włoski są gęstsze na udach i odwłoku. Angielska nazwa tego ptasznika to Paulo Fiery-Red Rump Bird Eater¹⁵, przez co może być mylony z Brachypelmą vagans (ang. Red Rump Tarantula).

Identyfikacja ptaszników przy pomocy ich angielskich nazw może przysporzyć wiele trudności osobom nieznającym taksonomii.

Jednakże istnieje grupa ptaszników, którą można identyfikować wykorzystując angielskie nazewnictwo. To rodzaj Poecilotheria. Te piękne pająki zamieszkujące południowe Indie i Sri Lankę przykuwają uwagę niemal każdego – są duże i pięknie ubarwione, oraz dobrze wpasowują się w swoje angielskie nazwy. Niestety, nazwy te nie są ani opisowe, ani pomysłowe.

W późnym XIX wieku Reginald Pocock opisał 9 gatunków w obrębie rodzaju Poecilotheria, które ogólnie nazwał „Wspaniałymi Pająkami Indyjskimi”. Ptaszniki te, upstrzone są czarnymi i szarymi plamkami, co zapewnia im doskonały kamuflaż na drzewach, które zamieszkują. Pocock odnosił się do tych znaczeń nazywając je „zdobieniami”, „ornamentami”.

Przymiotnik „zdobiony” występuje tylko w kilku spośród angielskich nazw. Zamieszkująca Sri Lankę Poecilotheria bara (obecnie według The World Spider Catalog, Version 12.5 by Norman I. Platnick: P. bara Chamberlin, 1917 = P. subfusca Pocock, 1895 – przypis tłumacza) nazywana jest Yellow-Backed Chocolate Bird Eater¹⁶. Z kolei P. fasciata zwana jest Sri Lanka Ornamental Black and White¹⁷, podczas gdy P. regalis to także Ornamental Black and White¹⁸. P. uniformis nazywa się Sri Lankan Uniform-Coloured Pale Legs¹⁹, a P. vittata (P. vittata Pocock, 1895 = P. striata Pocock, 1895 – przypis tłumacza) to po prostu Mannar Olive-Yellow²⁰.

Angielskie nazwy są bardzo niespójne, poza tym nie podpowiadają do jakiej grupy pająków należy się odnieść. Przede wszystkim, właściwa nazwa grupy to podstawa. P. regalis powiązany jest z królewskością (łac. regalis – królewski – przypis tłumacza), przez co określenie „Indyjski Pająk Królewski” wydaje się być idealne. Idąc tym tropem, mogłyby zaistnieć następujące nazwy: P. regalis – Indian Pink-Banded Regal Spider²¹ (posiada różowy pasek na brzusznej części odwłoka), P. fasciata – Sri Lankan Variegated Regal Spider²², P. uniformis – Sri Lankan Pale Regal Spider²³, P. striata – Indian Striated Regal Spider²⁴, P. ornata – Sri Lankan Ornate Regal Spider²⁵.

Odkąd ustalono, iż wspomniane pająki to gatunki indyjskie, nazwy te mogłyby zostać skrócone do: Pink-Banded Regal Spider²¹, Variegated Regal Spider²², Pale Regal Spider²³, Striated Regal Spider²⁴ i Ornate Regal Spider²⁵.

Meksykański rodzaj Brachypelma po kilku poprawkach również wpasowuje się w angielskie nazewnictwo. B. smithi (Mexican Red-Knee²⁶), trzymany w zoo od przeszło siedemdziesięciu lat jest prawdopodobnie pierwszym gatunkiem, któremu nadano angielską nazwę. Opisowa nazwa sprawia, że pająka bardzo łatwo rozpoznać dzięki jego czerwonym „kolanom” (patellae). Innym trafnie nazwanym gatunkiem jest Brachypelma auratum. Z wyglądu przypomina smithi, jest jednak ciemniejsza i smuklejsza, a jej „kolana” z żywymi, ognistoczerwonymi wzorami zręcznie tłumaczą nazwę Flame-Knee²⁷.

Pozostałe gatunki rodzaju nie są już tak trafnie nazwane. B. baumgarteni to po prostu Michoacán Orange²⁸. Pomarańczowe, co? Z drugiej strony B. boehmei to niewątpliwie Guerrero Orange-Legs²⁹, a emilia – Mexican Red-Leg³⁰. Ale żeby klaasi nazwać Acapulco Lesser Orange³¹? Ponownie, pomarańczowe, co nie? Bez znaczenia jak długo szukam, nie potrafię znaleźć Acapulco Orange, dlaczego więc B. klaasi jest tym „mniejszym”?

Zatem jakie są zalety angielskiego nazewnictwa? Ponad 600 gatunków ptaszników posiada swoje nazwy w języku angielskim, ale co z tego skoro przeciętny hobbysta najprawdopodobniej nie będzie miał okazji znaleźć się w posiadaniu większości z tych pająków? Kolekcje eksponatów przechowywane są na półkach muzealnych sekcji arachnologicznych, gdzie tylko naukowcy i badacze mogą je analizować, a oni z pewnością nie będą zainteresowani angielskimi nazwami.

A więc czy znajdzie się miejsce dla angielskich nazw w tej wyjątkowo naukowej dziedzinie historii naturalnej? Moim zdaniem nie. Większość hobbystów korzystających z angielskiego nazewnictwa, których w swoim życiu poznałem, używało tych nazw tylko dlatego, że ich zdaniem łacińskie nazwy gatunkowe są zbyt trudne do wymówienia, a w szczególności słowa takie jak: Poecilotheria, Brachypelma, Citharischius; Avicularia, Eurypelma czy parahybana.

Spory procent tej trudności ulatuje, kiedy podzielimy konkretne słowo na sylaby. W taki oto sposób mamy następujące przykłady: Poe–sil–o–ther–ia; Brak–y–pel–ma; Sith–aris–ki–us; A–vic–ular–ia; Eu–ryp–elma i pa–ra–hyba–na.

Słowa podzielone na sylaby z czasem stają się tak łatwe do wymówienia, że wymowa ich z normalną szybkością nie sprawia więcej trudności.

Czasami również tak proste nazwy jak smithi są błędnie wymawiane. Litery „i” znajdujące się na końcu wyrazu powinny być wymawiane jak /i:/³², nazwy zakończone na „ii” wymawia się /i:-ai/³³, podczas gdy dwa ”ii” razem w środku nazwy – /i:-i:/³⁴.

Nie martw się jeżeli nie jesteś w stanie wypowiedzieć nazw naukowych podczas pierwszej styczności z nimi. Z czasem sam z pewnością zauważysz, że krótkie łacińskie słowa sprawiają Ci mniej trudności niż angielskie związki wielowyrazowe.

Najważniejszym powodem motywującym do nauki nazw łacińskich jest fakt, iż są to nazwy używane na całym świecie. Jeżeli nie zna się nazw naukowych, nie zrozumie się większości książek i czasopism poświęconych arachnologii.

Nawet jeśli nie potrafisz wymówić wszystkich nazw gatunkowych, ucz się i ćwicz i w ten sposób dołącz do ogólnoświatowego bractwa arachnologów!

Article has been written with permission from The British Tarantula Society.
All photos are copyrighted to The British Tarantula Society.

Poniżej zamieszczam drobne przypisy tłumaczeniowe mojego autorstwa, które wydały mi się być najbardziej zbliżone do tematu:

¹ – orange – pomarańczowy; a tip – koniuszek, zakończenie.
² – a holly – ostrokrzew; blue – niebieski.
³ – small – mały; large – duży; a skipper – skoczek (od „to skip”: omijać, podskakiwać).
⁴ – lime – lipa; poplar – topola; bedstraw – przytulia (rodzaj roślin z rodzaju marzanowatych); hawk – jastrząb, łupieżca.
⁵ – old – stary, sędziwy; lady – dama.
⁶ – elephant – słoń; hawk – jastrząb, łupieżca.
⁷ – chimney sweeper – kominiarz.
⁸ – heart – serce; dart – strzałka, rzutka (nazwa prawdopodobnie pochodzi od wzoru na skrzydłach).
⁹ – black – czarny; footman – lokaj.
¹⁰ – red-necked – o czerwonym karku, kołnierzu; footman – lokaj.
¹¹ – grey – szary, ponury; dagger – sztylet.
¹² – black – czarny; velvet – aksamit; tarantula – tarantula (jest to błędnie używana nazwa, chodzi o ptasznika).
¹³ – red – czerwony; rump – odwłok; tarantula – tarantula (jest to błędnie używana nazwa, chodzi o ptasznika).
¹⁴ – Campina Grande – Campina Grande (miasto w północno-wschodniej Brazylii); salmon pink – łososiowy; bird eater – ptasznik.
¹⁵ – Paulo – São Paulo (miasto w południowo-wschodniej Brazylii); fiery-red – ognistoczerwony, rudy; rump – odwłok; bird eater – ptasznik.
¹⁶ – yellow-backed – żółtogrzbiety, o żółtym grzbiecie; chocolate – czekoladowy; bird eater – ptasznik.
¹⁷ – Sri Lanka – zamieszkujący Sri Lankę; ornamental – zdobiony; black and white – czarno-biały.
¹⁸ – ornamental – zdobiony; black and white – czarno-biały.
¹⁹ – Sri Lankan – zamieszkujący Sri Lankę; uniform-coloured – jednolity, jednolitego koloru; pale – jasny; legs – odnóża.
²⁰ – Mannar – Zatoka Mannar (otwarta zatoka na Oceanie Indyjskim); olive-yellow – oliwkowo-żółty.
²¹ – Indian – indyjski; pink-banded – różowowstęgi, z różową wstęgą; regal – królewski; spider – pająk.
²² – Sri Lankan – zamieszkujący Sri Lankę; variegated – wielobarwny; regal – królewski; spider – pająk.
²³ – Sri Lankan – zamieszkujący Sri Lankę; pale – jasny; regal – królewski; spider – pająk.
²⁴ – Indian – indyjski; striated – pręgowany; regal – królewski; spider – pająk.
²⁵ – Sri Lankan – zamieszkujący Sri Lankę; ornate – ozdobny; regal – królewski; spider – pająk.
²⁶ – Mexican – meksykański; red-knee – czerwonokolanowy.
²⁷ – flame-knee – ognistokolanowy.
²⁸ – Michoacán – Michoacán de Ocampo (stan w południowo-zachodnim Meksyku); orange – pomarańczowy.
²⁹ – Guerrero – Guerrero (stan w południowo-zachodnim Meksyku); orange-legs – pomarańczowonogi.
³⁰ – Mexican – meksykański; red-leg – czerwononogi.
³¹ – Acapulco – Acapulco de Juárez (miasto w południowo-zachodnim Meksyku w stanie Guerrero); lesser – mniejszy; orange – pomarańczowy.
³² – długie „i”.
³³ – długie „i” + dyftong „ai”.
³⁴ – długie „i” + długie „i”.

Tłumaczenie: Neph

Tekst pochodzi z arachnea.org. Więcej informacji w stopce.

Liczba wyświetleń: 2